Πραγματικά, αν σας λέγανε ότι το πιο χαριτωμένο κινηματογραφικό φεστιβάλ μιας μεγαλούπολης σαν την Αθήνα είναι ένα φεστιβάλ εθνογραφικού ντοκιμαντέρ, δεν θα σας φαινόταν περίεργο; Αν ναι, κακώς. Αν όχι, τότε προφανώς δεν αποκλείεται καθόλου να έχετε προσωπική εμπειρία από το Ethnofest, δηλαδή το Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας που φέτος κλείνει 10 χρόνια ζωής και βρίσκεται σε εξέλιξη στον κινηματογράφο Άστορ αυτή τη στιγμή που μιλάμε.

Το Ethnofest συστήθηκε για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό πίσω στο 2010, προσπαθώντας να το εξοικειώσει με αυτό που λέμε εθνογραφικός κινηματογράφος, δηλαδή το υβριδικό είδος που κινείται ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και την ανθρωπολογία. Με άλλα λόγια, μιλάμε για ταινίες μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους που προκύπτουν μέσα από την έρευνα επιστημόνων που ανήκουν στο πεδίο της οπτικής ανθρωπολογίας ή σε άλλους συγγενείς ακαδημαϊκούς κλάδους.

Αυτή είναι η μία πλευρά, η πιο ακαδημαϊκή. Όταν λέμε ακαδημαϊκή, όμως, δεν εννοούμε μια διοργάνωση κλεισμένη σε κανέναν χρυσελεφάντινο πύργο της θεωρίας. Προέρχεται από τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά ενδιαφέρεται τόσο για το “κοινωνικές” όσο και για το “επιστήμες”. Αν βλέπει το σινεμά από μια σκοπιά πανεπιστημιακή, άλλο τόσο το βλέπει κι από μια σκοπιά πολιτική με τρόπο που να αφορά την καθημερινή κοινωνική ζωή. Έτσι, η γκάμα κινηματογραφικού και ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος του φεστιβάλ ξεκινάει από τις πιο μακρινές γωνιές του πλανήτη αλλά φτάνει μέχρι την εργασιακή επισφάλεια, την προσφυγική κρίση ή τον αστικό εξευγενισμό – φροντίζοντας επιμελώς να αποφύγει την εξωτικοποίηση τόσο του «μακριά» όσο και του «κοντά». Παράλληλα, κι αυτό έχει σημασία, μιλάμε για ένα πολύ καλά οργανωμένο φεστιβάλ με σταθερά φροντισμένη οπτική ταυτότητα και πρόγραμμα, με σοβαρά επιμελημένες προβολές και συζητήσεις, με μια διαρκή αίσθηση ζωντανής κοινότητας και ακαδημαϊκής/καλλιτεχνικής δημόσιας σφαίρας.

Τώρα που το 10ο Ethnofest βρίσκεται σε εξέλιξη λοιπόν (και θα συνεχίσει να βρίσκεται μέχρι τις 4 Δεκεμβρίου), αρπάξαμε την ευκαιρία για να συναντηθούμε στην στοά του Άστορ και να συνομιλήσουμε με τον συνιδρυτή του φεστιβάλ, Κώστα Αϊβαλιώτη, και τον επικεφαλής προγράμματος, Χρήστο Βαρβαντάκη. Αυτή ήταν η συζήτησή μας.

Λοιπόν, για αρχή, με ποια ιδιότητα και πόσα χρόνια είστε ο καθένας στο φεστιβάλ;

Κώστας: Εγώ είμαι ένας από τους δύο ιδρυτές του φεστιβάλ, μαζί με τον Νίκο Σφακιανάκη. Αυτή τη στιγμή ουσιαστικά συμμετέχω μόνο ως σύμβουλος προγράμματος. Αλλά εννοείται νιώθω ακόμα πολύ κοντά στην ομάδα που το τρέχει. Ενώ ο Χρήστος…

Χρήστος: …ενώ ο Χρήστος είναι ο υπεύθυνος προγράμματος. Διαλέγω και παίρνω την ευθύνη για τις ταινίες που θα δούμε. Είμαι στο φεστιβάλ από το 2014 και βλέπω πάρα πολλές ταινίες σε συνεργασία με πολλούς άλλους ανθρώπους. Αυτό κάνω ουσιαστικά για το φεστιβάλ.

Ποια ήταν η σχέση του καθενός σας με την εθνογραφία και το σινεμά πριν εμπλακείτε με το φεστιβάλ;

Κώστας: Είμαι ανθρωπολόγος κι έχω σπουδές που είναι κοντά σ’ αυτό που λέμε οπτική ανθρωπολογία και εθνογραφικό φιλμ. Εκεί γνωριστήκαμε και με τον Χρήστο. Απ’ το 2008 μέχρι το 2016 δούλευα επίσης σε φεστιβάλ κινηματογράφου ως προγραμματιστής, συγκεκριμένα στις Νύχτες Πρεμιέρας. Στην πορεία αυτή έκανα και το διδακτορικό μου, όπου ερευνούσα το φεστιβάλ ως οργανισμό. Οπότε και από την ακαδημαϊκή και από την πρακτική πλευρά ήμουν πολύ κοντά σε αυτό το πράγμα.

Χρήστος: Κι εγώ είμαι επίσης ανθρωπολόγος κι έχω επίσης σπουδάσει οπτική ανθρωπολογία σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Μου άρεσε πάντα να βλέπω και να δείχνω ταινίες. Όταν ήμουνα μικρός, απλά έπρηζα τους φίλους μου. Μετά, όταν ήμουν φοιτητής, είχαμε μια κινηματογραφική ομάδα με την οποία ξεκινήσαμε να κάνουμε φεστιβάλ. Κι όταν κατάλαβα ότι υπάρχουν ανθρωπολόγοι που παράγουν ταινίες ως σοβαρή ανθρωπολογική δουλειά, έρευνα και ανάλυση, σκέφτηκα ότι υπάρχει ένα έλλειμμα. Ότι δυστυχώς αυτή η δουλειά έχει αφενός ένα περιορισμένο κινηματογραφικό ακροατήριο κι αφετέρου μια περιορισμένη αναγνώριση μέσα στον επιστημονικό κόσμο. Έτσι αποφάσισα ότι αυτό το φεστιβάλ είναι κάτι που θέλω να κάνω.

Πώς κουμαντάρετε αυτήν την ισορροπία ανάμεσα στην έρευνα και την ψυχαγωγία; Νομίζω ότι είναι ένα σημείο-κλειδί του φεστιβάλ, κάτι πρωτότυπο.

Χρήστος: Πράγματι, είναι κάτι για το οποίο δεν είχαμε manual. Είναι κάτι στο οποίο αυτοσχεδιάσαμε πολύ. Η εμπειρία κι η κατανόηση του Κώστα για το πώς λειτουργεί ένα φεστιβάλ ήταν σημαντική. Όχι ότι αυτή η εμπειρία παίρνεται και φυτεύεται αυτούσια σε ένα νέο φεστιβάλ, αλλά μας βοήθησε πολύ να σκεφτούμε έξω από την ακαδημαϊκή θεώρηση των πραγμάτων. Όσον αφορά το πώς το διαχειριζόμαστε πρακτικά, μεγάλο μέρος της προετοιμασίας είναι το να παρουσιάζουμε σωστά ό,τι δείχνουμε και να είμαστε έτοιμοι για συζητήσεις. 

Κώστας: Έτσι είναι. Και στην πορεία βρέθηκε πολύ καλά η αλληλοσυμπλήρωση κι η διερεύνηση του τι εννοούμε κι εμείς οι ίδιοι ως εθνογραφικό φιλμ. Δεν μείναμε ακριβώς στους ορισμούς που είχαμε μάθει όταν σπουδάζαμε. Έτσι κι αλλιώς, έχουν γίνει αλλαγές και στο επίπεδο της κινηματογραφικής παραγωγής που σχετίζονται με την οπτική της εθνογραφίας. Η ανάγκη να δεις κάτι σε βάθος -να περάσεις πολύ χρόνο μαζί του- έχει αναπτυχθεί περισσότερο από τα στενά όρια ενός επιστημονικού κλάδου που λέγεται ανθρωπολογία. Αποτέλεσμα αυτού είναι να βλέπουμε όλο και περισσότερα ενδιαφέροντα παραδείγματα, όλο και πιο ενδιαφέρουσες ταινίες.

Σας έχει προβληματίσει αν το φεστιβάλ πηγαίνει πολύ προς το ακαδημαϊκό ή πολύ προς το καλλιτεχνικό; 

Κώστας: Πάρα πολύ.

Χρήστος: Συνέχεια.

Κώστας: Και γι’ αυτό, πολλά χρόνια πριν, καταλήξαμε στο ότι δεν θέλουμε να αποφασίζουμε μόνο εμείς οι ίδιοι για την τελική λίστα των ταινιών και αρχίσαμε να συνεργαζόμαστε και να ζητάμε και τη γνώμη ανθρώπων έξω από το φεστιβάλ. 

Χρήστος: Ο Κώστας μπορούσε να κάνει κάτι πολύ σημαντικό από πολύ νωρίς. Εκεί που εγώ ρωτούσα πώς θα είναι το φεστιβάλ φέτος, εκείνος το σκεφτόταν σε βάθος χρόνου. Το είχε πάντα αυτό το χαρακτηριστικό.

Ε, έχει κι ένα διδακτορικό πάνω στο θέμα ο άνθρωπος…

Χρήστος: Σίγουρα, το έχει σπουδάσει! [γέλια] Ειδικά στην αρχή που ήμασταν ένα πολύ μικρό φεστιβάλ ήταν πολύ σημαντικό που ερχόντουσαν συνεχώς αυτά τα ερωτήματα: Τι είμαστε ως φεστιβάλ; Πού πάμε; Θέλουμε ένα φεστιβάλ που θα γίνεται όλο και καλύτερο ακαδημαϊκά; Θέλουμε να γίνουμε το κατεξοχήν φεστιβάλ ντοκιμαντέρ της Αθήνας; Ή θέλουμε να βρούμε τον χαρακτήρα μας, αυτό που θέλουμε στ’ αλήθεια να είμαστε και το οποίο βρίσκεται μάλλον κάπου ανάμεσα; Από εκεί και πέρα, αυτή η ισορροπία ήταν όπως είπαμε και πριν ένα συνεχές πεδίο πειραματισμού και αυτοσχεδιασμού.

Πώς ερμηνεύετε το φαινομενικά παράξενο γεγονός ότι ένα φεστιβάλ εθνογραφικού κινηματογράφου έχει γίνει τόσο cute και τόσο cool ως αθηναϊκό event;

Κώστας: Φταίνε οι αφίσες του Τάκη! [γέλια] Είναι το εντελώς αντίθετο απ’ ό,τι περιμένει κάποιος σε ένα τέτοιο φεστιβάλ. Δεν θέλαμε ποτέ να έχουμε προς τα έξω μια εικόνα μιας κοινότητας πχ στον Αμαζόνιο…

Σαν εξώφυλλο National Geographic…

Χρήστος: Ακριβώς.

Κώστας: Αν υπήρχε ένα κέρδος για εμάς μέσα από την αμηχανία των πρώτων 3-4 χρόνων, ήταν ότι ερχόταν κόσμος και μας έλεγε: “Είδα μια ταινία που δεν περίμενα να δω, αλλά μου άρεσε!”. Αυτό ήταν το πρώτα έναυσμα, εκεί που αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε ότι κάτι υπάρχει εδώ. Από εκεί και πέρα, αν όντως ισχύει αυτό που λες, είναι επίσης αποτέλεσμα της δουλειάς όλων, μιας ομάδας που είναι πέρα από εμάς τους δύο.

Χρήστος: Επιστρέφω σ’ αυτό που έλεγα και πριν για τον Κώστα. Σκεφτόταν το φεστιβάλ όχι σαν ένα ακαδημαϊκό event αλλά σαν κάτι με δικό του χαρακτήρα. Από εκεί και πέρα, όντως έχουμε κάνει πολλή δουλειά όλοι μας για να γίνει έτσι το φεστιβάλ. Κι έχει γίνει πολλή δουλειά για να μιλήσουμε απλά και κατανοητά γι’ αυτά τα πράγματα, ακόμα κι αν είναι πολύπλοκα. Να ξεχάσουμε λίγο το ακαδημαϊκό στυλ και να προσπαθήσουμε να δείξουμε το γιατί πιστεύουμε ότι αυτά τα φιλμ έχουν να πουν πράγματα για τη ζωή των ανθρώπων. Το να κλείνεσαι ως ακαδημαϊκός στον μικρόκοσμό σου μιλώντας την γλώσσα σου είναι κάτι που μας βρίσκει και επιστημολογικά και πολιτικά αντίθετους. Οπότε προσπαθήσαμε να το αλλάξουμε αυτό, να μιλήσουμε σε πιο πολύ κόσμο.

Μου φαίνεται πολύ λογική αυτή η πλευρά, δεδομένου ότι έρχεστε από το ακαδημαϊκό πεδίο και θέλετε να το ανοίξετε προς το καλλιτεχνικό και το πολιτικό. Αλλά, πέρα απ’ το ότι διαφέρει από τα ακαδημαϊκά πράγματα, το φεστιβάλ διαφέρει κι απ’ τα περισσότερα κινηματογραφικά πράγματα. Συχνά τα φεστιβάλ στην Ελλάδα τείνουν να έχουν μια αντίληψη πολιτιστικού σούπερ-μάρκετ, ενώ εσείς πάτε περισσότερο προς μια λογική δημόσιας σφαίρας και κοινότητας. Έτσι το κατανοώ εγώ τουλάχιστον. Εσείς πώς το βλέπετε;

Κώστας: Η πρώτη μου αντίδραση σε αυτήν την ερώτηση, η οποία μπορεί και να αλλάξει ή να ανοίξει στη συνέχεια, είναι ότι νομίζω πως αυτό το πράγμα έρχεται κι από τις δύο πλευρές – και από την ακαδημαϊκή και από την κινηματογραφική, με την έννοια ότι το ένα έφερε το άλλο. Όταν σε ενδιαφέρει το κάτι πολύ συγκεκριμένο, δεν σκέφτεσαι απαραίτητα το να φέρεις πολύ κόσμο, μεγάλα ονόματα, να κάνεις θόρυβο, να κάνεις κάτι μεγάλο. Κάτι τέλος πάντων κοντά σε αυτό που ανέφερες ως “σούπερ-μάρκετ”. Δεν θα χρησιμοποιούσα την ίδια λέξη, αλλά καταλαβαίνω πώς το λες. Αν λοιπόν δεν τα έχεις ανάγκη αυτά, τότε κάνεις focus σε κάτι που σ’ αρέσει πάρα πάρα πολύ και συνομιλεί με το άλλο που προσπαθείς να πεις, δηλαδή το ακαδημαϊκό κομμάτι. Μέσα από αυτήν την διαδικασία, νομίζω ότι ξεχνάς εισιτήρια, έσοδα, και στην αρχής κιόλας έχεις κι αυτήν την αφέλεια ότι το κάνεις μόνο για σένα – κι άρα βάζεις κι από την τσέπη σου. Δηλαδή ήταν κάτι σαν χόμπι στην αρχή. Υπήρχε λοιπόν μια ελευθερία κι από τις δύο πλευρές. Οι δύο αυτές καταστάσεις μαζί έφεραν το αποτέλεσμα που προέκυψε. Αλλά στην πραγματικότητα δε νομίζω ότι είμαστε τελείως ελεύθεροι από όλα αυτά. Σκεφτόμαστε το πώς θα είναι γεμάτη η αίθουσα, για να μην μπει μέσα το φεστιβάλ. Έχουμε τέτοιες αγωνίες. Αλλά υπάρχει πάντα κι η άλλη πλευρά. Δηλαδή για κάποιον ανθρωπολόγο μπορεί να είμαστε κι εμείς σούπερ-μάρκετ.

Χρήστος: Συμφωνώ κι εγώ, οπωσδήποτε. Ήταν άλλα πράγματα αυτά που διακυβεύονταν όταν ήμασταν στην αρχή και βάζαμε λεφτά από την τσέπη μας. Πλέον δεν θα έβγαινε καν όλο αυτό το μεγάλο πράγμα αν βασιζόταν στην δική μας τσέπη. Άρα πρέπει να καταφέρει να βγαίνει το φεστιβάλ. Αλλά ισχύει ότι από την αρχή δεν είχαμε καμία εξωτερική ακαδημαϊκή υποχρέωση όσον αφορά το φεστιβάλ. Ήμασταν ξεκάθαροι ότι πρόκειται για ένα ανεξάρτητο φεστιβάλ. Δεν θέλαμε ως φεστιβάλ να ταυτιστούμε και να εμπλακούμε στις σχέσεις εξουσίας και τις συμβάσεις που υπάρχουν στο πανεπιστήμιο. Ήταν κάτι συνειδητό από την αρχή. Και γι’ αυτό είχε την δυνατότητα να μιλήσει σε ένα ευρύτερο κοινό και να πάει λίγο πιο έξω. Μια αντίστοιχη σχέση, λοιπόν, έχουμε και με τον κινηματογραφικό κόσμο. Είμαστε ένα ανεξάρτητο φεστιβάλ. Δουλέψαμε για να πάει πολύ καλά, έχει πάει πολύ καλά, αλλά δεν έχουμε καμία υποχρέωση σε κανέναν.

Κώστας: Κι έχουμε αλλάξει κι εμείς πολύ μαζί με το φεστιβάλ μέσα από αυτήν την διαδικασία. Πήραμε πράγματα, σκεφτήκαμε πράγματα. Κι έχουμε κι αυτήν την ελευθερία γιατί, έτσι κι αλλιώς, το φεστιβάλ δεν είναι η δουλειά μας…

Χρήστος: Labour of love, εντελώς…