Εδώ και μερικές μέρες, έχουμε νέο James Bond στις αίθουσες. Αυτό είναι κάτι που προκαλεί χαρά σε κάποιους, έως και συγκίνηση ίσως (αφού πρόκειται για την τελευταία εμφάνιση του Daniel Craig ως 007), κι αδιαφορία σε κάποιους άλλους. Αν θέλω να είμαι ειλικρινής, και συνήθως θέλω, πρέπει να πω ότι ανήκω στους τελευταίους. Είδα το No Time to Die, απόλαυσα κάποιες πλευρές του, αλλά βαρέθηκα ή δυσφόρησα σε αρκετές περισσότερες. Όπως και να ‘χει, δε μας ενδιαφέρει αυτό εδώ. Άλλωστε, μόλις αυτές τις μέρες γράψαμε ένα ιδιαίτερα αναλυτικό κείμενο για τον ίδιο τον Bond, την κληρονομιά του και το μέλλον του στο mainstream blockbusterικό σινεμά. Είτε μας αρέσει είτε όχι, όμως, αυτό που παραδεχτήκαμε κι υπογραμμίσαμε ήδη από την αρχή του άρθρου είναι ότι η κυκλοφορία της νέας ταινίας του franchise έχει ένα αντικειμενικό βάρος για τη βιομηχανία του σινεμά αυτή τη στιγμή που μιλάμε.
Αν μη τι άλλο, ο κόσμος γουστάρει φουλ Bond. Ήδη το πρώτο σαββατοκύριακο της ταινίας στην διεθνή κινηματογραφική αγορά, χωρίς ΗΠΑ και Κίνα, έφερε περίπου 120 εκ. δολάρια στα ταμεία της MGM. Αυτό σημαίνει πως, ναι, έχουμε μπροστά μας ένα κανονικό, κανονικότατο blockbuster με τα όλα του. Αξίζει να σημειώσουμε επίσης ότι και στην Ελλάδα ο λαός την βρίσκει φουλ με 007, μιας και πρόκειται για ένα από τα διαχρονικά εμπορικότερα franchise της ντόπιας διανομής, ξεπερνώντας με σχετική ευκολία τίτλους όπως του Marvel Cinematic Universe, του Star Wars, του Harry Potter ή του Fast and Furious. Ενδεικτικά, αν γυρίσουμε να κοιτάξουμε τη λίστα με τις εμπορικότερες ταινίες των 10s για το ελληνικό box office, τότε θα δούμε ότι οι δύο ταινίες James Bond που βγήκαν μέσα στην δεκαετία, το Skyfall και το Spectre, είναι στο #3 και το #6 του top-10 αντίστοιχα. Εντυπωσιακό δεν είναι; Από την άλλη, ίσως όχι και τόσο, αν αναλογιστούμε ότι πρόκειται μάλλον για την 1 φορά κάθε 3 χρόνια που οι μπαμπάδες σας σηκώνονται από τον καναπέ για να πάνε σινεμά.
Στα σχεδόν 60 χρόνια κινηματογραφικής παρουσίας του, κι άλλα 10 χρόνια πρότερης λογοτεχνικής μέσα από τα βιβλία του Ian Fleming, o James Bond κυριάρχησε στην λαϊκή φαντασία ως απόλυτη συμπύκνωση των κυρίαρχων φαντασιώσεων για την αρρενωπότητα του 20ού αιώνα. Στο προαναφερθέν κείμενο αναφερθήκαμε εκτενώς στο πώς η αναπαράσταση του Bond ως άνδρα-σύμβολο άλλαξε μέσα στα χρόνια μαζί με την αλλαγή των ίδιων των ιδεών για τον ανδρισμό, οπότε δεν θα επαναληφθούμε εδώ πέρα. Πέρα από το status του ως εγγυητής της παραδοσιακής αρρενωπότητας σε έναν κόσμο που έκανε τις ταυτότητες και τους ρόλους όλο και πιο ρευστούς, το franchise του Bond στιγμάτισε επίσης την λαϊκή φαντασία γύρω από το ίδιο το genre των κατασκοπικών αφηγήσεων, αποτελώντας την κυρίαρχη συμπύκνωση της boomer ψυχροπολεμικής αστικής ιδεολογίας για τις πολιτικές ισορροπίες και τους διεθνείς ανταγωνισμούς στην εποχή που ανέτειλε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ρομαντικοποιώντας και ηρωοποιώντας τον κατάσκοπο ως σύμβολο ατομικής δύναμης/εξουσίας αλλά και ακλόνητης πίστης στους (φανερούς και κρυφούς) σκοπούς του έθνους-κράτους, ο Bond συνέδεσε το pop σινεμά με το μοίρασμα του κόσμου ανάμεσα σε καπιταλιστική δύση και σοσιαλιστική ανατολή, την κατάρρευση της βρετανικής αυτοκρατορίας και την άνοδο του σύγχρονου πολύπλευρου ιμπεριαλισμού, την κρίση των εθνικών συνόρων και την άνοδο των υπερεθνικών κέντρων πολιτικής και οικονομικής εξουσίας.
Φυσικά, το κατασκοπικό σινεμά δεν ξεκινάει με τον Bond. Παρόλα αυτά, το είδος έχει μια προνομιακή σχέση με την Βρετανία και την λαϊκή μυθολογία της. Μπορεί το πρώτο σπουδαίο κατασκοπικό φιλμ να είναι το Spies του Fritz Lang από το 1928 που εδραίωσε πολλές από τις σταθερές του genre, αλλά η πρώτη μεγάλη και μαζική άνθιση του είδους ήρθε στην Αγγλία των 30s με μπροστάρη τον Alfred Hitchcock που πάτησε πάνω στον φόβο και την αβεβαιότητα του μεσοπολέμου ώστε να αφηγηθεί ιστορίες αθώων ανθρώπων που μπλέκονταν σε διεθνείς συνωμοσίες, αλλά και έπειτα στα 40s με πλήθος ταινιών να στήνουν τη δράση τους γύρω από την δράση των κατασκόπων των Συμμάχων στην κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη (εδώ οι άνθρωποι κλειδί είναι ο σκηνοθέτης Carol Reed κι ο συγγραφέας Graham Greene, αμφότεροι σπουδαίοι και με σπουδαίες συνεργασίες).
Βέβαια, το απόγειο της δημοτικότητας του κατασκοπικού genre στη μεγάλη οθόνη έρχεται κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, όταν η αβεβαιότητα και ο φόβος για την ευθραυστότητα των διεθνών ισορροπιών και την ασφάλεια των εθνικών μυστικών συναντήθηκε με την ανάπτυξη των κινηματογραφικών παραγωγικών δυνάμεων που κατέστησε δυνατή μια ολόκληρη ευρωπαϊκή βιομηχανία που παρήγαγε spy films σε όλη τη διάρκεια των 60s και των 70s. Κι αν εδώ ο Ian Fleming εκπροσώπησε τις πιο πολιτικά συντηρητικές ιδέες περί κατασκοπείας και εθνικής ασφάλειας (με όλη την απαραίτητη σεξιστική και ρατσιστική γαρνιτούρα), στον αντίποδα βρίσκονταν συγγραφείς όπως ο Len Deighton κι ο πολυαγαπημένος John le Carre που προσπάθησαν να αναδείξουν μια πιο ρεαλιστική, αντιφατική και πολύπλοκη αναπαράσταση της κατασκοπικής πραγματικότητας, βλέποντας έπειτα τα μυθιστορήματα με τον Harry Palmer και τον George Smiley αντίστοιχα να μεταφέρονται κάμποσες φορές στο σινεμά και να αποτελούν ενίοτε το “αντίπαλο δέος” της τζεημσμποντικής μυθολογίας και ιδεολογίας. Κι η αγγλική τηλεόραση βέβαια έδωσε αντίστοιχα διαμάντια σαν το The Prisoner και το The Sandbaggers.
Την ίδια ώρα στις ΗΠΑ, ενώ στην τηλεόραση τα ψυχροπολεμικά κατασκοπικά έδιναν κι έπαιρναν με τίτλους σαν το The Man from U.N.C.L.E., το I Spy και το Mission: Impossible, το Hollywood δεν είχε μπει ακόμα στο παιχνίδι των larger-than-life και over-the-top κατασκοπικών περιπετειών. Αυτή η τάση μετατροπής του spy genre σε blockbuster material ξεκίνησε ουσιαστικά προς το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την εμφάνιση (ή/και κατασκευή) των νέων εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών της αμερικάνικης εθνικής ασφάλειας, προερχόμενων βεβαίως κυρίως από την τρομοκρατία, τα ναρκωcartel και τη Μέση Ανατολή. Φυσικά, τα έργα του Tom Clancy με τον Jack Ryan αποτέλεσαν σε όλα τα 90s μια σταθερή βάση για το Hollywood, ενώ έπειτα άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια οι μεγα-τίτλοι σαν το Mission: Impossible και η σειρά ταινιών Bourne, καθώς ο 21ος αιώνας έβαλε το κατασκοπικό σινεμά στην εποχή των μοντέρνων blockbusters, με αποτέλεσμα τα σύγχρονα franchises, από τα προαναφερθέντα μέχρι και τα Charlie’s Angels, ΧΧΧ ή The Kingsman, να μοιάζουν πλέον περισσότερο με υπερηρωικές action ταινίες παρά με κλασικά spy films. Την ίδια ώρα, κι όσο μεγάλωνε η mainstream δημοτικότητα του είδους, αναπτυσσόταν δίπλα του κι ένα κωμικό παρακλάδι που σατίριζε και παρωδούσε τα κατασκοπικά στερεότυπα, καταλήγοντας επίσης πετυχημένα franchises όπως του Austin Powers και του Johnny English.
Τώρα που το No Time to Die είναι στις αίθουσες, λοιπόν, είπαμε να βουτήξουμε βαθύτερα στο σύμπαν του κατασκοπικού σινεμά (το οποίο υπεραγαπάμε) και να διαλέξουμε τις 20 αγαπημένες μας ταινίες που ξεφεύγουν λιγότερο ή περισσότερο από τα μοτίβο των χολιγουντιανών blockbusters, κι ενίοτε αμφισβητούν και τις ίδιες τις κοινοτοπίες, ψευδαισθήσεις και βεβαιότητες του είδους – είτε στο επίπεδο της πολιτικής και ιστορικής προσέγγισης είτε στο επίπεδο της δραματουργίας, των χαρακτήρων και της αφήγησης. Προχωράμε, απολαύστε ψύχραιμα και υπεύθυνα.
Αγαπάμε και στηρίζουμε τον Cronenberg ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές του. Αυτή ήταν μια τέτοια, αλλά την συγχωρούμε γιατί, όπως πάντα, είναι ένας σκηνοθέτης που σου δίνει πράγματα τα οποία δε μπορεί να δώσει κανένας άλλος.
Σε αντίθεση με την εκδοχή του 1958, η ταινία του Philip Noyce (σκηνοθέτη επίσης των μεταφορών Jack Ryan κατά τα 90s) διέσωσε το αντιπολεμικό πολιτικό περιεχόμενο του Graham Greene (τον οποίο θα συναντήσουμε φυσικά ξανά στη λίστα) κι αποτελεί μια από τις καλύτερες κατασκοπικές ταινίες του 21ου αιώνα.
Εκεί στα μέσα προς τέλη των 90s ήταν μια καλή εποχή για έξυπνα και σπιρτόζικα spy thrillers, όπως το Ronin και το Enemy of the State, κι εδώ έχουμε ένα κλασικά καλογραμμένο σενάριο από τον Shane Black και μια μαγνητιστική ερμηνεία από τη Geena Davis.
Απ’ όλες τις σάτιρες της κατασκοπείας και των μυστικών υπηρεσιών, αυτή εδώ είναι μάλλον η πιο πολιτικά αιχμηρή και ριζοσπαστική, σημαντικότατη για το μαύρο σινεμά των 70s και με μουσικάρες του Herbie Hancock.
Η απάντηση στον James Bond; Κατά μία έννοια, ναι. Η πρώτη μεταφορά των Harry Palmer ιστοριών του Len Deighton αποτέλεσε μια ρεαλιστική και σκοτεινή εναλλακτική στην over-the-top γκλαμουράτη φαντασίωση του 007 στα 60s. Σκληρός καριόλης Michael Caine, επίσης.
Ιδανικό δείγμα της αντι-ηρωικής φουρνιάς spy films των 70s από τον τεράστιο John Huston, ο οποίος έπειτα επανήλθε στο σκληροτράχηλο κατασκοπικό στυλ με το The Mackintosh Man λίγα χρόνια αργότερα. Κρυμμένο διαμαντάκι σε μια σπουδαία φιλμογραφία.
Πρώτη εμφάνιση του John le Carre στη λίστα από τις κάμποσες που θα ακολουθήσουν, αφού μιλάμε λίγο-πολύ για τον Σαίξπηρ της κατασκοπικής λογοτεχνίας. Εδώ την δουλειά αναλαμβάνει ο Corbijn μετά το πολύ καλό σερί των Control και The American με τον λατρεμένο Philip Seymour Hoffman στον πρωταγωνιστικό ρόλο.
Θα μπορούσαμε στη θέση του να βάλουμε το The Third Man ή το Our Man in Havana που αμφότερα υπέγραψε ο Greene, αλλά το πρώτο δεν είναι ακριβώς κατασκοπικό και το δεύτερο είναι λίγο πιο κωμωδία απ’ όσο θα θέλαμε, οπότε από τιτάνα Reed διαλέγουμε Night Train to Munich για αυτήν τη λίστα.
Ε, ντάξει, μιλάμε για Tom Clancy και Jack Ryan, οπότε πρόκειται για χυδαία αμερικάνικη προπαγάνδα, αλλά αυτό δεν αλλάζει τίποτα στο γεγονός ότι εκείνη την περίοδο ο McTiernan ήταν άπιαστος (έπειτα από Predator και Die Hard), και το Hunt for Red October είναι μια ακραία απολαυστική ταινία.
Μιας και μιλήσαμε για χυδαία αμερικάνικη προπαγάνδα, εδώ έχουμε το αντίθετό της – όσο γινόταν τουλάχιστον για τα δεδομένα των αμερικάνικων μακαρθικών 50s. Ο Fuller είναι ένας από τους βαθύτερους δύτες της βρώμικης και σκοτεινής Αμερικής, κι αυτό είναι το πρώτο του κινηματογραφικό διαμάντι.
Λατρεύω πολύ αυτήν την ταινία, την έχω δει άπειρες φορές κι είναι ένα από τα κινηματογραφικά μου happy places. Χαρακτηριστικό δείγμα του μεταμοντέρνου αμερικάνικου pop σινεμά των αρχών του 21ου αιώνα, κι επίσης απόδειξη ότι ο Sam Rockwell έχει ανάγκη από περισσότερους πρωταγωνιστικούς ρόλους.
Ο ορισμός της μπαμπαδοboomer κατασκοπικής ταινίας, γέννημα μιας εποχής που τα παρανοϊκά θρίλερ μεσουρανούσαν στο αμερικάνικο σινεμά. Ο Pollack επέστρεψε στην κατασκοπεία δεκαετίες αργότερα με το The Interpreter, αλλά ο Κόνδορας είναι αδύνατον να ξεπεραστεί.
Μιλώντας για Lang, θα μπορούσαμε επίσης να διαλέξουμε το Spies ή το Hangmen Also Die, αλλά στο Ministry of Fear o μεγάλος σκηνοθέτης συναντιέται με το έργο του Greene και το αποτέλεσμα αυτής της παρανοϊκής αντιναζιστικής αφήγησης είναι απλά εξαιρετικό.
Κι εδώ θα μπορούσαμε να έχουμε διαλέξει διάφορες άλλες ταινίες του Hitchcock αφού επρόκειτο για μετρ του είδους (μια πιο ψύχραιμη επιλογή θα ήταν το Notorious, ενώ έχω και μια αδυναμία στο Foreign Correspondent), αλλά το remake του The Man Who Knew Too Much από το 1956 νιώθω ότι είναι ένα από τα πιο απολαυστικά πράγματα σε όλη την φιλμογραφία του.
Τι συμβαίνει αν τοποθετήσεις μια κατασκοπική ιστορία σε ένα ονειρικά δυστοπικό sci-fi περιβάλλον που εμπνέεται από το κλασικό αμερικάνικο film noir; Ε, συμβαίνει ο Godard και το Alphaville, κι η παράξενη περιπέτεια του Lemmy Caution θα παραμένει μια από τις απάτητες κορυφές του είδους.
Η πρώτη από τις δύο κατασκοπικές ταινίες του Schlesinger (η δεύτερη είναι το επίσης πολύ καλό The Falcon and the Snowman του 1985) αποτελεί ένα φιλμ που δεν σταματάει να βρίσκει τρόπους να μπαίνει κάτω από το δέρμα σου, με τις ερμηνείες των Dustin Hoffman και Laurence Olivier να παραμένουν ανάμεσα στις καλύτερές τους.
Το απόλυτο απόγειο του αμερικάνικου ψυχροπολεμικού κατασκοπικού σινεμά. Λειτουργώντας εξίσου αποτελεσματικά σαν πολιτική σάτιρα και σαν πολιτικό θρίλερ, το αριστούργημα του Frankenheimer δεν έχει χάσει τίποτα από τη δύναμη και την γοητεία του 60 χρόνια μετά.
Κανένας δεν αποτύπωσε την ζωή της κατασκοπείας όπως ο le Carre, γιατί κανένας δεν ενδιαφέρθηκε τόσο για τις γκρίζες ζώνες της διπλής ζωής και την ματαιότητα της τυφλής αφοσίωσης σε έναν χαμένο σκοπό. Κι ενώ πρέπει οπωσδήποτε να αναφέρουμε τις φανταστικές τηλεοπτικές μεταφορές του BBC με τον Alec Guinness (Tinker Tailor Soldier Spy και Smiley’s People), δε μπορώ να μην κρύψω την τεράστια αδυναμία που έχω στην ταινία του Alfredson, μια από τις αγαπημένες μου για όλη την δεκαετία.
Η καλύτερη κατασκοπική ταινία που δεν θεωρείται καν κατασκοπική ταινία. Κι όμως, το αριστούργημα του Coppola που είχε την ατυχία να πέσει ανάμεσα στους δύο Νονούς είναι ένα φανταστικό δείγμα λεπτεπίλεπτου και καλοδουλεμένου κατασκοπικού δράματος που θρυμματίζει τα όρια ανάμεσα σε αυτόν που κατασκοπεύει και αυτούς που κατασκοπεύονται. Σε περίπτωση που δεν το έχετε δει, καθαρίστε το πρόγραμμά σας και κάντε το σήμερα κιόλας.
Ε, ναι, εδώ είμαστε. Θα ήταν αδύνατον να μην ανήκε στον John le Carre η κορυφή αυτής της λίστας. Η πρώτη κινηματογραφική μεταφορά του σπουδαίου συγγραφέα ήρθε αμέσως μετά την πρώτη εμβληματική τριάδα James Bond ταινιών, και δεν μπορώ καν να φανταστώ την αντίδραση των ανθρώπων που είχαν σχηματίσει την αντίληψή τους για την κατασκοπεία μέσα από τον 007. Ακόμα και σήμερα, τίποτα δεν έχει ξεπεράσει το ψύχος, την μαυρίλα, την μιζέρια, το σκοτάδι και την θλίψη του Κατασκόπου που Γύρισε από το Κρύο.
